در دوران قاجار، اقتصاد ایران با چالش‌های متعددی مواجه بود که توسعه کشور را محدود و وابسته به منابع سنتی و خارجی می‌کرد. این دوره تاریخی شاهد نبود صنعت پیشرفته، ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و حضور قدرت‌های بیگانه بود که در نهایت بر ساختارهای اجتماعی و اقتصادی کشور تاثیرات عمیقی گذاشت. در این مقاله به بررسی جامع اقتصاد دوران قاجار و عوامل تاثیرگذار آن می‌پردازیم.

مقدمه

دوران قاجار (۱۱۷۴-۱۳۰۴ هجری شمسی) یکی از دوره‌های پیچیده اقتصادی در تاریخ ایران محسوب می‌شود. در این دوره، ضعف ساختار اقتصادی، نفوذ خارجی‌ها و نبود زیرساخت‌های صنعتی پایدار به‌وضوح به چشم می‌خورد. یرواند آبراهامیان در کتاب ایران بین دو انقلاب بیان می‌کند که وابستگی ایران به کشاورزی و فقدان صنعت پیشرفته یکی از اصلی‌ترین دلایل ضعف اقتصادی این دوره بود که نه‌تنها منجر به عدم توسعه اقتصادی شد، بلکه زمینه نفوذ خارجی‌ها را نیز فراهم کرد (آبراهامیان، ۱۳۸۹).

وابستگی شدید به کشاورزی

آن لمبتون در کتاب مالکیت و اقتصاد در ایران اشاره می‌کند که در دوران قاجار، کشاورزی تنها منبع اصلی درآمد کشور بود و عمده جمعیت به فعالیت‌های زراعی اشتغال داشتند. اما کمبود فناوری‌های مدرن و مشکلات مدیریتی باعث شد که این بخش نیز نتواند به بهره‌وری بالایی برسد. لمبتون معتقد است که نبود ابزارهای پیشرفته و ساختار مالکیتی ناعادلانه، باعث عدم توسعه این بخش و در نتیجه کاهش درآمدهای اقتصادی شد (لمبتون، ۱۳۸۰).

تاثیر نظام ارباب-رعیتی بر کشاورزی

در این دوران، زمین‌داری به‌صورت نظام فئودالی اداره می‌شد و صاحبان زمین (اربابان) سهم عمده محصولات را تصاحب می‌کردند، درحالی‌که دهقانان مجبور بودند با سهم اندکی به زراعت بپردازند. لمبتون توضیح می‌دهد که این نظام مالکیتی نه‌تنها باعث کاهش انگیزه کارگران زراعی می‌شد، بلکه به نوعی باعث پایداری فقر و نابرابری اقتصادی در ایران شد (لمبتون، ۱۳۸۰). این مسئله باعث گردید که درآمدهای حاصل از کشاورزی نتواند به توسعه جامعه کمک چندانی کند و نارضایتی عمومی نیز به‌تدریج افزایش یابد.

عدم توسعه صنعت در دوران قاجار

یرواند آبراهامیان در بخش‌های مختلف کتاب خود به نبود زیرساخت‌های صنعتی و تولیدی اشاره کرده و عنوان می‌کند که ایران در دوران قاجار فاقد ماشین‌آلات مدرن و فناوری‌های صنعتی پیشرفته بود، درحالی‌که کشورهای اروپایی در همان زمان با شتاب به سمت صنعتی شدن پیش می‌رفتند. این وابستگی به واردات کالاهای خارجی نه‌تنها باعث خروج سرمایه از کشور می‌شد، بلکه باعث شد ایران نتواند به استقلال اقتصادی برسد (آبراهامیان، ۱۳۸۹).

نفوذ قدرت‌های خارجی و قراردادهای ناعادلانه

در دوران قاجار، بریتانیا و روسیه به دلیل موقعیت استراتژیک ایران به دنبال تسلط بر منابع و بازارهای این کشور بودند. آن لمبتون و عباس امانت، در کتاب قاجار و شکل‌گیری ایران معاصر، به تأثیر این دو قدرت بر اقتصاد ایران پرداخته و توضیح داده‌اند که اعطای امتیازات تجاری و اقتصادی به بریتانیا و روسیه، منجر به تضعیف اقتصاد ملی و وابستگی ایران به این قدرت‌ها شد. از نمونه‌های بارز این مسئله، قرارداد رویترز و امتیازات تنباکو بود که با واکنش شدید داخلی روبه‌رو شد و در نهایت باعث جنبش مردمی علیه نفوذ بیگانگان گردید (امانت، ۱۳۷۷؛ لمبتون، ۱۳۸۰).

ضعف نظام بانکی و بحران مالی

از دیگر مشکلات عمده دوران قاجار، نبود نظام بانکی کارآمد بود. عباس حسینی در کتاب اقتصاد ایران در دوران قاجار و پهلوی اول اشاره می‌کند که عدم وجود بانک‌های داخلی و وابستگی به وام‌های خارجی، اقتصاد کشور را بی‌ثبات کرده بود. به دلیل فشارهای خارجی، هر تلاشی برای ایجاد بانک ملی با شکست مواجه می‌شد و همین مسئله باعث وابستگی بیشتر ایران به سرمایه‌های خارجی شد (حسینی، ۱۳۷۲).

اصلاحات اقتصادی ناصرالدین شاه

ناصرالدین شاه قاجار به‌دنبال توسعه اقتصادی کشور، اقدام به انجام اصلاحات اقتصادی کرد. امانت در کتاب قاجار و شکل‌گیری ایران معاصر بیان می‌کند که ناصرالدین‌شاه تلاش‌هایی در جهت بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، ایجاد راه‌های جدید و حتی اعطای امتیازات محدود به تجار ایرانی داشت، اما این اصلاحات به‌دلیل فساد اداری و فشارهای داخلی و خارجی موفقیت چشمگیری نداشتند و در نهایت نتوانستند به توسعه پایدار کمک کنند (امانت، ۱۳۷۷).

نتیجه‌گیری

اقتصاد ایران در دوران قاجار تحت تاثیر مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی، با مشکلات زیادی روبه‌رو بود. نبود زیرساخت‌های صنعتی، نظام ارباب-رعیتی ناعادلانه، وابستگی به وام‌های خارجی و نفوذ قدرت‌های بیگانه از جمله عواملی بودند که مانع رشد و توسعه اقتصادی شدند. این چالش‌ها در نهایت منجر به بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در کشور شدند و نقش مهمی در تحولات آینده ایران داشتند.

سوال: چرا اقتصاد ایران در دوران قاجار به توسعه مطلوب نرسید و به مشکلات اقتصادی متعددی دچار شد؟

جواب: عوامل متعددی باعث شدند که اقتصاد ایران در دوران قاجار به توسعه مطلوب نرسد. وابستگی شدید به کشاورزی سنتی، نبود زیرساخت‌های صنعتی، نظام زمین‌داری فئودالی، ضعف نظام مالی و وابستگی به وام‌های خارجی از جمله عوامل مهمی بودند که مانع رشد اقتصادی ایران شدند. همچنین نفوذ قدرت‌های خارجی، به ویژه بریتانیا و روسیه، و سیاست‌های اقتصادی ناعادلانه مانند اعطای امتیازات انحصاری به بیگانگان نیز اقتصاد کشور را تضعیف کرد و موجب نارضایتی عمومی شد.

منابع

1. آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی، ۱۳۸۹.
2. لمبتون، آن لمبتون. مالکیت و اقتصاد در ایران. ترجمه منوچهر امیری، تهران: نشر نی، ۱۳۸۰.
3. امانت، عباس. قاجار و شکل‌گیری ایران معاصر. ترجمه حسن کامشاد، تهران: نشر کارنامه، ۱۳۷۷.
4. حسینی، عباس. اقتصاد ایران در دوران قاجار و پهلوی اول. تهران: مرکز پژوهش‌های اقتصادی، ۱۳۷۲.

بیشتر بخوانید:

• قیمت طلا و سکه امروز ۱۳ آبان ۱۴۰۳ / افزایش سرسام‌آور قیمت ربع سکه
• اقتصاد دیجیتال: چالش‌ها و فرصت‌ها برای کسب و کارهای سنتی
• کاربرد هوش مصنوعی در اقتصاد: از کشف قیمت تا پیشگیری از بحران‌های مالی

انتهای پیام